Tymczasowe aresztowanie - najważniejsze aspekty

W tym artykule zajmiemy się kwestią środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania. Z uwagi na obszerność zagadnienia skupimy się tylko na najważniejszych kwestiach i problemach związanych ze wspomnianym środkiem zapobiegawczym. Zapraszam do lektury.

Otóż tymczasowe aresztowanie, jak już zostało wspomniane, jest jednym z środków zapobiegawczych przewidzianych przez ustawę Kodeks postępowania karnego w skrócie k.p.k. Różni się natomiast od pozostałych środków zapobiegawczych mianowicie tym, że jest najdalej idący albowiem pozbawia wolności osobę wobec której jest zastosowany. W związku z faktem, że jest to środek zapobiegawczy o charakterze izolacyjnym budzi on wiele kontrowersji. Wartym zapamiętania jest, że osoba wobec której zostało wydane - postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, bądź postanowienie o przedłużeniu trwania tymczasowego aresztowania jest osobą, której wina nie została jeszcze stwierdzona prawomocnym wyrokiem, a mimo to, osoba ta jest pozbawiona wolności.

Jako, że tymczasowe aresztowanie jest najbardziej dolegliwym ze środków zapobiegawczych to winny być spełnione przesłanki ogólne oraz przynajmniej jedna z przesłanek szczególnych, aby można było środek ten zasosować.

Przesłanki ogólne

Zgodnie z art. 249 § 1 k.p.k., by móc zastosować środek zapobiegawczy, a więc nie tylko tymczasowe aresztowanie lecz także inne środki takie jak dozór czy poręczenie majątkowe muszą być spełnione określone warunki. Środki te są stosowanie w celu: zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także w celu zapobiegnięcia popełnienia nowego, ciężkiego przestępstwa. Nadto można je stosować tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony (podejrzany) popełnił przestępstwo.

Przesłanki szczególne

W tym miejscu wskazania wymaga art. 258 k.p.k. zgodnie z którym badać należy czy spełnione zostały przesłanki szczególne, a zatem czy istnieją podstawy do zastosowania tymczasowego aresztowania (jak również pozostałych środków zapobiegawczych). Do przesłanek szczególnych zalicza się:

1. uzasadniona obawa ucieczki lub ukrycia się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu,
2. uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne,
3. jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat,
4. gdy sąd pierwszej instancji wyrokiem nieprawomocnym skazał oskarżonego na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata, z uwagi na uzasadnioną grożącą surową karę,
5. środek zapobiegawczy można wyjątkowo zastosować także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził;

Procedura

Tymczasowe aresztowanie może nastąpić tylko na mocy orzeczenia wydanego w formie postanowienia przez sąd. Z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym występuje prokurator do sądu rejonowego. Natomiast już po wniesieniu aktu oskarżenia, o tymczasowym aresztowaniu rozstrzyga sąd przed którym sprawa się toczy. Na postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, a także przedłużeniu wspomnianego środka zapobiegawczego podejrzanemu/oskarżonemu przysługuje zażalenie.

Uchylenie lub zmiana

W tym miejscu wskazania wymaga, że środek zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których został on zastosowany, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie lub zmianę (art. 253 § 1 k.p.k.).

Jak słusznie zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z 24 listopada 2010 roku - I KZP 20/10 uchylenie - w trybie kontroli instancyjnej - postanowienia o przedłużeniu stosowania tymczasowego aresztowania, niezależnie od tego, jakiej treści orzeczenie następcze wydano, rodzi obowiązek natychmiastowego zwolnienia oskarżonego, jeżeli upłynął termin, na który uprzednio zastosowano lub przedłużono stosowanie tego środka, a oskarżony nie podlega pozbawieniu wolności w innej sprawie.

Kontakt z obrońcą

Kontakt z tymczasowo aresztowanym może być znacznie utrudniony, a najbardziej na początkowym etapie trwania tymczasowego aresztowania. Wówczas rodzina jak i osoby najbliższe mogą być pozbawione możliwości jakiegokolwiek kontaktu z podejrzanym/oskarżonym. Dlatego jednym z gwarantów poczucia bezpieczeństwa osoby tymczasowo aresztowanej może być kontakt z adwokatem. Obrońca ma prawo do kontaktu z podejrzanym/oskarżonym zarówno osobiście jak i w formie telefonicznej - po uprzednim wydaniu zgody przez organ prowadzący postępowanie. Co więcej obrońca może kontaktować się z klientem również w formie korespondencyjnej.

Podsumowanie

Tymczasowe aresztowanie jako środek zapobiegawczy o charakterze izolacyjnym powinien być stosowany tylko w wypadkach kiedy jego zastosowanie jest niezbędne dla celów postępowania. Każde przedłużanie tymczasowego aresztowania jest decyzją procesową autonomiczną wobec tej, która została podjęta w czasie orzekania w przedmiocie zastosowania tego środka zapobiegawczego oraz uprzednich decyzji procesowych o jego przedłużeniu. Konieczna jest tu zatem każdorazowa weryfikacja przesłanek zarówno z art. 249, jak i z art. 258. (…) (postanowienie SA w Krakowie z 5.05.2016 r., II AKz 151/16, KZS 2016/5, poz. 26). Co ważne obowiązujące przepisy wskazują na zasadę minimalizacji środków zapobiegawczych. Zgodnie z art. 257 § 1 k.p.k. tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy. Wymieniony przepis nakłada zatem na sąd stosujący i sąd przedłużający tymczasowe aresztowanie obowiązek rozważenia, czy dla zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania karnego konieczne jest stosowanie tego środka zapobiegawczego, czy też wystarczający jest inny środek o charakterze wolnościowym. Dopełnienie wymienionego obowiązku zapewnia przepis art. 251 § 3 KPK, nakazujący w uzasadnieniu postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania wyjaśnić, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego – orzeczenie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 29 października 2008 roku, II AKz 565/08.

Wreszcie pamiętać należy, że tymczasowe aresztowanie nigdy nie powinno być stosowane automatycznie. Każdorazowy przypadek należy zbadać indywidulanie, tak by ten najdolegliwszy ze środków zapobiegawczych był stosowany jedynie w konkretnych przypadkach.

Źródła:

• Ustawa z 06 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego Dz.U.2022.1375
• Świecki Dariusz (red.), Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, Opublikowano: LEX/el. 2023 r.
• Uchwała Sądu Najwyższego - I KZP 20/10 - OSNKW 2010/11/94 - uchwała z 24 listopada 2010 r.
• Postanowienie SA w Krakowie z 05 maja 2016 r., II AKz 151/16, KZS 2016/5, poz. 26
• Wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 29 października 2008 roku sygn. akt II AKz 565/08